Toe o nai vaiaso atoa le tausaga talu ona tupu le faalavelave mata’utia na tetemu atoa ai le tasi o atumotu o le Pasefika, e manatua pea lena manu’a o mafaufau ma fatu, ona ole faititili e le mafai ona galo.
Ianuari 15 2022 ua avea ai nei ma aso faagalogata i tagatamotu o Toga, e manatua ai pea le pa pupusa a’e i luga o le Mauga mu i Hunga, le Toga Hunga Haapai, ma afaina ai vaega i Matu o le motu ma o ese faamalosi ai aiga, ae tia’i o latou fale ma faasinomaga.
E le galo ia Francis Latu Prescott, lea aso na ufitia ai mea uma i le lefulefu ua nutimomoia ai lagona o le tele o aiga. “O a’u sai fafo ile togalaau, ae oute vaai atu ua ese lava amioaga a moa ma ta’ifau, ae pa faafuase’i loa se leo tele lava. ” Na talanoa Ms Prescott, ile ausulusulu e fia ola, na’o le ato fafa lava ma le telefoni na tamoe ma ia ile Kings Vila Chauter e malu ai.
Ole tele o tuaoi ua uma ona la’u ese ma Sopu, ae sa tamoe lava ia alu atu le taavale ma oso ai mo le Kings Vila Chauter. Oka se fefefe uma, aua ua amata ona pa’u ifo le lefulefu ma amata foi ona pogisa, ae ua tumutumui tagata lea nnofoaga.
O le taimi lea ole faalavelave na’o le tamoe lava e sue se nofoaga e malu ai, ae laki sa maua le fesootaiga ma nisi o lona aiga. Ua popole uma aemaise lona tuagane sa la talanoa ile mata’utia ole pe loa ma laina telefoni, ma le toe maua loa mani fesootaiga i fafo.
Ua sili atu la ona mafatia lona aiga i fafo, ina ua maua tala ma faasalalau atu foliga o Toga, ma ua leai lava se fesootaiga na maua.
Na logotala loa Ms Prescott ile telefoni e alu i le satelite na ofo atu e le Koluse Mumu a Toga, i lalo o le Polokalame, “Laina fesoota’i i Aiga” ma totogi e le ICRC International Committee of the Red Cross, Komiti faalevaomalo ole Koluse mumu.
Na alu i le Ofisa lea a fesoota’i atu ai lona uso ma lona tina i Niusila, o loo saogalemu. “Na maua ai lava iiina lo’u to’a, ina ua uma talanoa i loa aiga, ma fai ai lava lana faaiuga, e galue fua Volunteer mo le Koluse mumu a Toga.” ile tala a Ms Prescott.
Na faamatala ma loimata i le uma ane ole tausaga, ae o loo tumau lava lona faanoanoaga, ona o loo iai alva aiga e lei toe faia o latou fale, ma mea e mana’omia mo le soifuaga o aso uma, ele’i mafai lava ona maua e aiga i Toga.
I lana tala: “o la’u galue fua Volunteer mo le Koluse mumu Toga, ua fesoasoani e togafiti ai le manu’a ma ma’ila mai le mata’utia o le mea na tupu, ”
Ae o le faamatalaga ale tina ia Hola Faka’osi mai le motu o Mango , na faatamaia atoa lava e le mauga mu ma lologa o le tsunami, Na faalogo atu loa ile gogolo lona lua, sau loa lana tama matua lava ole tagata faifaiva, ma faatonu latou e o vave i nofoaga maualuluga, ua vaai atu ua maui le suasami, e ono oso se galu lolo.
I lana tala e nai minute lava, ae amata loa ona sosolo mai le sami i uta, vaai atu ua taai mai le latou pa uaea, ua tamomoe uma tuaoi agai i nofoaga maualuluga.
“O le afa o tagata ole motu lea o Mango nai luga o nofoaga mapu’e ma tamaiti, o tina ma tagata matutua , sa leai ni meaai, vai, poo ni lavalava e sui ai poo ni nappies o pepe. Pau le leo na lagona ile pogisa o le gogolo leo tele pei ni faititili.
“O tamaloloa sa faaaoga o latou mitiafu e pupuni ai latou foliga mai le asu ma le lefulefu, ae o fafine na faaoaga fala sa iai. ”
Ile faamatalaga a lesi foi tagata ole motu lea o Mango, Kalisi Levani, ile vaaiga faamomoiloto, ina ua savali ifo lalo , ile taeao na sosoo ai, vaai atu i foliga o le motu ua na’o ota ota ole galulolo, ua suia ai foliga atoa ole latou motu ma siosiomaga aulelei sa iai.
“Ua oso ane lagona o le faaunuua ua leai se faamoemoe. Ua leai foi se lagona ola o iai. O aiga ua na’o le taufa’i tagi aue, le mautonu ua leai ni fale ua nutipalaina uma. O tuugamau ua malepelepe, o loa ua taatia fua mai lava,” ile faamatalaga ma loimata a Mrs Levani.
Na faamatala foi e le tina, 82 tausaga lea, i le uma atu o le mauga mu ma lologa, sa le mafai ona toe moe i po ma ua leai foi sona faamoemoe. Ae i lea taimi atoa, na ia viia ma faafetaia Koluse Mumu a Toga, Tonga Red Cross. Na mua’i taunuu atu i le uma ane ole mata’utia na tupu, e avatu fesoasoani muamuau sa sili ona latou mana’omia ile motu o Mango.
“Faafetai tele i le Koluse Mumu a Toga, ile tali mana’o” na talanoa ai Mrs Levani.
I le uma ane o le sasao ole mauga mu ma Galu lolo Tsunami i Toga, na faasoa atu foi e le Koluse Mumua a Niusila, faamatalaga i le Gagana Toga, ma le faa Peretania, i tagatanuu o Toga oi Niusila , ma e oo atu i le 317 enquiries poo poloa’i i totonu o le 72 itula muamua i le uma ane o le sasao ole Maugamu.
O poloa’i na ave sa’o lava i le Koluse Mumu a Toga, ma fesoaosani iai le ICRC i Suva , Fiti. O le galuega a le Koluse Mumu a Niusila ma le latou laina telefoni, “Fesootai i Aiga” na tele lona sao, i galuega faatino a le Koluse mumu ae o le sailiga o auaiga.
Ma faaauau ai lava ona faia fesootaiga ile va o le ICRC i Suva ma le Koluse Mumu i Toga, ile faailoa atili ole tulaga o iai le motu, avatu iai le lagolago e ala i le Telefoni Satelite , sa faaaoga foi e maua ai fesootaiga o aiga ma a latou pelega i atunuu mamao.
O se tala toe tuliloa ile taua o galuega fesoasoani a Koluse Mumu, ma lipotia e le tamaitai sooupu,ia Jessica Gounder o le Komiti o le Koluse mumu faalevaomalo i Fiti.
O le mata’utia ole pa o le mauga mu i Toga, i lea taimi sa matua lagona lelei atu i Samoa nei, ma faapea ai aiga lagona masalo oni faititili , peitai sa faigata foi ona talitonu oni faititili, talu e uiga ese lava lea ituaiga o malomaloa.
